فرونشست زمین در ایران

علل فرونشست زمین

عوامل متعددی باعث ایجاد این پدیده می شوند: از جمله انحلال، آب شدگی یخ ها و تراکم نهشته ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه و یا عملیات انسانی نظیر معدن کاری یا برداشت آب زیرزمینی و نفت.

• برداشت و استخراج مواد معدنی، ریزش سازه های زیرزمینی مانند تونل ها و یا ایجاد حفرات در اثر انحلال
• برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی، نفت و گاز

نشست زمین در اثر حفر تونل مترو

در شهر تهران، یکی از مهم ترین علل نشست زمین در اثر حفر تونل برای گسترش خطوط مترو است. به طور کلی تغییر شکل و نشست خاک در اثر حفر تونل از دو دیدگاه قابل بررسی است:

• نشست آنی (در حین احداث تونل روی داده و علت آن تغییر شکل در مقطع تونل است)
• نشست بلند مدت که بسیار خطرناک می باشد، چرا که سال ها پس از حفر تونل روی داده و می تواند خسارات جبران ناپذیری به وجود آورد. اما برای جلوگیری از وقوع نشست ابتدا باید آن را پیش بینی کرد.

آسیب های ناشی از فرونشست زمین

• تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه ها و آبراهه ها و سازه های انتقال آب
• شکست و یا بیرون زدگی لوله جدار چاه ها در نتیجه تنش های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان ها (ایجاد اختلال در بهره برداری از منابع آب زیرزمینی و ماسه دهی چاه ها)
• پیشروی امواج در مناطق پست ساحلی
• کاهش برگشت ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته ها
• کاهش بازدهی یا ایجاد تخریب در شریان های حیاتی و سازه های مهم
• کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه های بیابانی و تغییر در توپوگرافی و توسعه دشت سیلابی

فرونشست زمین در کشور

در بین عوامل  مؤثر در ایجاد فرونشست، به نظر میرسد که برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی های مهندسی رسوبات، عوامل اصلی ایجاد فرونشست در بیشتر دشت های ایران هستند.

مناطقی که هم اکنون در شرایط بحرانی ایجاد فروچاله ها و فرونشست ها قرار دارند شامل دشت کبودرآهنگ همدان، ورامین، نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت های استان کرمان، اصفهان و قزوین می باشند.

برداشت بیش از حد مجاز را می توان نتیجه عدم وجود مدیریت درست منابع آب در بخش برداشت و از سوی دیگر به هدر رفتن حجم عظیمی از آب در نتیجه نادرست بودن شیوه های کشاورزی و مصارف صنعتی و شهری یا بطور خلاصه مصرف نامتناسب دانست.

در کشور علاوه بر مخاطرات لرزه ای، مخاطره بزرگ دیگری با عنوان “فرونشست زمین” به صورت خزنده از حدود ۳۰ تا ۴۰ سال قبل در حال شدت گرفتن است که همه دشت ها و مناطق شهری از جمله تهران را تحت تاثیر قرار داده است.

در فرونشست، سطح زمین بر اثر افت آب زیر زمینی پایین می رود و المان هایی که بر روی سطح زمین قرار دارند را به سمت پایین فرو می برد، روند گسترش فرونشست در کشور به گونه ای است که در بخش هایی مانند جنوب غربی تهران سالانه حدود ۳۵ سانتی متر است که این عدد، یک رکود جهانی به شمار می رود. به این معنی که بر اساس برآورد های انجام شده در ۲ سال گذشته در این منطقه سطح زمین سالانه ۳۵ سانتی متر کاهش می یابد که بعد از ۱۰ سال ۳.۵ متر کاهش سطح زمین را خواهیم داشت.

در چنین شرایطی در زیر زمین لوله های گاز، فاضلاب، آب و بر روی سطح زمین المان های شهری چون سازه های مسکونی و اداری و جاده و ریل وجود دارد که تحت تأثیر این خمش ها، آسیب پذیر و گسیخته می شوند و از بین می روند. این پدیده علاوه بر آنکه زیر ساخت های شهری را نابود می کند، دشت ها را نیز از بین می برد؛ چرا که آب های زیر زمینی که میان ماسه ها و لایه های خاک قرار دارد، این آب از دل زمین به بیرون کشیده شده و مصرف می شود.

فرونشت زمین، ساخته دست انسان

یکی از موارد مهم در دلایل فرونشست که از مشکلات ساخته دست انسان است، برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی و خالی شدن لایه های تحتانی است. وقتی حجم آب کاهش می یابد منافذی در بین لایه های خاک ایجاد می شود که به دلیل سنگینی لایه های بالایی آرام آرام این منافذ پر می شود و به مرور که این یک دهم سانتی متر جابه جایی در لایه ها به سطح زمین می رسد در مجموع از عمق ۲۰۰ متری تا سطح زمین می تواند جابه جایی یا نشست ۵۰ سانتی متری اتفاق بیفتد.

اگر پدیده فرونشست به صورت نامتقارن باشد و حتی در فاصله ۲۰ متری از یک سازه هم باشد باعث کج شدن ساختمان ها می شود و ممکن است با ادامه یافتن باعث تخریب سازه ها بشود.

پدیده فرونشست ذخیره سازی آب در سفره های زیرزمینی را هم دچار اخلال می کند، به دنبال کم شدن حجم مخزن و شکست لایه های خاک و پر شدن منافذ رسوب آب به لایه های پایینی با مشکل مواجه می شود و دیگر آب برای ذخیره به مخزن های زیرزمینی نمی رسد که خطر این پدیده به مراتب بالاتر از خطر تخریب سازه هاست چرا که برای یک عمر سفره های زیرزمینی را از دست می دهیم.

گاهی اوقات این فرونشست ها راه نفوذ آب های زیرزمینی را می بندد و قنات ها را خشک می کند و در نتیجه کشاورزی تعطیل و روستاها خالی از جمعیت می شود.

یکی از بزرگترین بحران های فرونشست زمین در ایران است

شدت فرونشست در برخی دشت های ایران از جمله تهران دست کم ۹۰ برابر بیشتر از بحرانی ترین شرایط در کشورهای توسعه یافته جهان است. نرخ فرونشست در دنیا ۴ میلی متر در سال است و در کشورهای پیشرفته این نرخ بحرانی قلمداد می شود. با این حال در سال ۸۵ نرخ فرونشست در دشت تهران ۱۷ سانتی متر بوده که به ۳۶ سانتی متر در سال افزایش پیدا کرده است.
تحقیقات و بررسی های سازمان زمین شناسی کشور نشان می دهد که به علت خشکسالی های پیاپی و تغییرات اقلیمی، طی سال های اخیر و افزایش برداشت آب از منابع زیر زمینی، نرخ فرونشست زمین در کشور افزایش قابل توجهی یافته است.

بحران فرونشست دشت مشهد

فرونشست، یکی از مشکلاتی است که در چند سال اخیر به لیست مشکلات کشور اضافه شده است. بسیاری از دشت های کشور با این معضل دست و پنجه نرم می کنند و به تازگی مخاطرات آن را از نزدیک لمس کرده اند. دشت مشهد جزو مناطقی از کشور است که فرونشست زمین در آن به مرحله بحرانی رسیده است و بسیاری از پروژه های عمرانی آن را با مشکل مواجه کرده است. فرونشست در خط راه آهن تهران- مشهد، یکی از نمونه های بارز مخاطرات فرونشست در این استان است. مهم ترین عوامل فرونشست در دشت مشهد، برداشت های بی رویه و بیش از حد مجاز آب زیرزمینی و ممانعت از نفوذ آب برگشتی شرب، صنعت و کشاورزی به دشت بوده است.

خطر فرونشست زمین در سه منطقه تهران

بر اساس مطالعات محققان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، تهدید «زمین سست» و فروریزش در سه منطقه 12 و 17 و 18 شهر تهران به عنوان مناطق دارای ریسک بالا و کانون خطر در سریال فروریزش های زمین در پایتخت اعلام شده است؛ و بر اساس برآوردهای صورت گرفته، احتمال وقوع فروریزش های بعدی در صورت عدم چاره اندیشی  مؤثر از سوی نهادهای متولی در شهر تهران در سطح بالایی وجود دارد.
حداقل 6 فروریزش عمده در مناطق مختلف شهر تهران در خیابان های “شهران”، “پیامبر”، “میدان قیام”، “مولوی” و در سه راهی خیابان “خیام” و میدان امام (ره) به ثبت رسیده است و با توجه به رشته قنات هایی که از شمال تهران به سمت ری کشیده شده اند و عدم رویکرد مهندسی در ساختمان سازی می توان انتظار فروریزش های دیگری را در پایتخت داشته باشیم. پدیده فرونشست زمین یک پدیده غیر قابل بازگشت است؛ از این رو باید به روش های مدیریت آب در کشور توجه شود.

فرونشست در استان تهران

فرونشست دشت های استان تهران و البرز در سال 2018 میلادی

گزارشی تحت عنوان “پایش نرخ و دامنه فرونشست دشت های کشور بصورت بروز و آنلاین با استفاده از تصاویر ماهواره ای (مطالعه موردی دشت های استان های تهران و البرز)” توسط پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب تهیه و منتشر شده است. همانطور که در این گزارش آمده است: فرونشست زمین از جمله مخاطرات و تهدیداتی است که منابع مختلف طبیعی و انسانی را با خطرات جدی مواجه نموده است. پدیده فرونشست که از آن به عنوان “مرگ پنهان خاک” یاد می شود، پدیده ای خزنده و کند بوده که در درازمدت منجر به از بین رفتن سکونت گاه های بشری و زیرساخت های آن ها می شود. این پدیده با ایجاد تغییر در وضعیت مورفولوژیکی مناطق، می تواند سبب بروز تغییرات چشمگیری در خصوصیات هیدرولوژیکی آن ها شود.

با توجه به برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی بسیاری از دشت های کشور، پدیده فرونشست تبدیل به بحرانی جدی برای کشور شده است. در همین راستا موضوع پایش فرونشست با استفاده از تکنیک های سنجش از دوری در دستور کار پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب قرار گرفت. شایان ذکر است الگوریتم های موردنیاز برای این موضوع، توسعه یافته و امکان پایش فرونشست در کل کشور با استفاده از تصاویر ماهواره ای راداری (تصاویر ماهواره Sentinel-1 با قدرت تفکیک زمانی ۱۲ روزه و قدرت تفکیک مکانی ۱۰ متر) به صورت آنلاین و بروز وجود دارد.

در فاز اول این مطالعه، وضعیت فرونشست دشت های استان های تهران و البرز مورد پایش و ارزیابی قرار گرفته و مقادیر فرونشست این دشت ها از سال ۲۰۱۶ تاکنون تعیین شده است. ضمناً موضوع ارائه وضعیت بروز فرونشست دشت های کشور در قالب “سامانه ملی پایش فرونشست کشور” در حال پیگیری می باشد.

فرونشست دشت تهران

مطالعات سال های ۸۸ تا ۹۲ نشان داده که در حال حاضر حداکثر با نرخ روزی ۱ میلی متر فرونشست در دشت تهران روبه رو هستیم. این پدیده در همه مناطق به یک میزان نیست و این خطر با شهر تهران ارتباطی ندارد، به این دلیل که شهر تهران روی بستری درشت گونه بنا شده و پتانسیل فرونشست ندارد. اسلامشهر، دودانگه، رباط کریم و شهریار در منطقه جنوب، شهرهایی هستند که روی دشت تهران قرار گرفته اند.

تهدید فرونشست دشت های ایران

در میزان برداشت از آب های زیرزمینی کشور هنوز کاهشی شکل نگرفته است. این در حالی است که در سال ۸۴ هشدارها داد شد که پدیده فرونشست مانند زلزله نیست که آثار آن قابل رویت باشد، و بتوان آن را مدیریت نمود، بلکه وقتی آثار آن مشاهده می شود، پدیده تمام شده است و امروز، روزی است که حتی یک روز اضافه برداشت کردن از آبخوان های کشور، فاجعه بسیار بزرگی برای آیندگان رقم خواهد زد.

امروز دشت هایی که شکاف برداشته یا در آن فروچاله اتفاق افتاده، ثمره برداشت بی حاصلی است که در ۱۰ تا ۲۰ سال گذشته به دشت ها تحمیل کردیم و هیچ نتیجه اقتصادی جدی نیز در کشور شکل نداده است.

۹۰ درصد ظرفیت آبی کشور در کشاورزی مصرف می شود، اما تنها ۱۷ درصد اشتغال کشور را تأمین می کند. از سوی دیگر، تنها دو درصد آب در بخش صنعت مصرف می شود در حالی که ۵۰ درصد اشتغال کشور در بخش صنعت اتفاق می افتد.

این نگران کننده است و نیاز به تغییر رویکرد دارد. باید مصرف آب در کشور به طور کامل بهینه سازی و مدیریت شود و آب اضافه ناشی از محل این صرفه جویی، در توسعه صنایع صنعتی و پایین دستی و ایجاد اشتغال صرف شود.

فرونشست در استان سمنان

این استان اقلیم نیمه بیابانی دارد و بدلیل برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی دچار فرونشست زمین شده است. سازمان نقشه برداری کشور متولی اعلام نرخ فرونشست زمین است که با استفاده از داده های ثقل سنجی، داده های GPS و ترازیابی دقیق و تصاویر ماهواره ای میزان فرونشست را تعیین می کند.

فرونشست و فروریزش زمین

سابقه فرونشست زمین در ایران به بیش از ۴۰ سال می رسد. فرونشست در اکثر دشت ها و آبخوان های ایران رخ داده و گزارش شده است. هر دشتی که افت سطح آب زیرزمینی دارد (همه دشت های ایران) مسلما فرونشست زمین نیز در آنجا در حال رخداد است.

نرخ فرونشست در بسیاری از مناطق مستعد در حال گسترش است. فرونشست در ایران به دلیل برداشت بی رویه آب های زیرزمینی بوده و نتیجه آن کمبود آب و تبدیل بسیاری از دشت ها به کانون های گرد و غبار است. برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی کشور موجب گردیده که میزان افت سالیانه سطح آب سفره های زیرزمینی در اغلب دشت های کشور به حد بحرانی برسد.

از ۶۰۹ دشت کشور، تا سال ۱۳۹۴ تعداد ۳۰۹ دشت از نظر توسعه برداشت آب زیرزمینی ممنوعه اعلام شده است، ۳۰۰ دشت دیگر کشور نیز یا فاقد منابع آب زیرزمینی شیرین قابل توجه و یا دارای آب های شور و فاقد کیفیت مناسب است. به عنوان مثال میزان فرونشست در دشت رفسنجان، زرند، مشهد و قزوین به میزان ۳۰، ۲۵ ، ۲۵ و ۲۴ سانتیمتر بر سال است.

نرخ فرونشست زمین در محدوده دشت تهران – شهریار حدود ۱۷ سانتیمتر بر سال بوده که برداشت های جدید این میزان را در سال های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ به ترتیب حدود ۲۴ و ۳۶ سانتیمتر بر سال نشان می دهد. منطقه جنوب و جنوب غربی تهران یکی از مناطق بسیار مهم است که فرونشست در آن گزارش شده است.

نقشه های فرونشست کشور

نقشه احتمال خطر فرونشست زمین در آبخوان های آبرفتی ایران:

نقشه توزیع فرونشست در کشور (سازمان نقشه برداری):

نقشه های نشان داده شده در شکل های بالا توسط سازمان های نقشه برداری و زمین شناسی تهیه گردیده است. باید ذکر نمود که در حال حاضر مقدار و گستردگی فرونشست زمین در پهنه ایران بیشتر و گسترده تر شده است.

نقشه فرونشست استان تهران

اثرات فرونشست تهران

اثرات فرونشست بسیار گسترده، متنوع و در عین حال پرهزینه است و تقریبا همه المان ها را تحت تأثیر قرار می دهد که عبارتند از:

• کشاورزی و مرگ دشت ها
• مناطق شهری و جمعیت ساکن در آن
• سیستم حمل و نقل نظیر جاده ها، خطوط راه آهن و فرودگاه ها
• شریانها و تسهیلات حیاتی مهم نظیر خطوط خطوط برق، نفت، مخابرات و آب
• محیط زیست نظیر زمین های کشاورزی، پارک های ملی، گونه های گیاهی و جانوری نایاب
• تأسیسات مهم نظیر پالایشگاه ها، نیروگاه ها و بنادر
• آثار فرهنگی و باستانی مهم

بر مبنای مطالعات صورت گرفته دشت های جنوب غربی و جنوبی تهران متحمل فرونشست قابل ملاحظه ای بویژه در سال های اخیر شده و می شوند. بیشینه فرونشست در دشت شهریار، جنوب غرب تهران و دشت ورامین نیز گزارش شده است. در شکل زمین مبنا شده ۲ فرونشست با رنگ قرمز بر روی نقشه موقعیت ناحیه انداخته شده و نشان داده شده است. در نمایی نزدیکتر همین موقعیت برای جنوب غرب و جنوب تهران نشان داده شده است.

بر اساس همین مطالعات (سازمان زمین شناسی) محدوده در برگیرنده فرونشست که موقعیت شهری تهران و برخی از مراکز جمعیتی اطراف آن در جنوب و جنوب غربی (نظیر اسلام شهر) را مورد تهدید قرار داده تفکیک و نشان داده شده است. مراکز جمعیتی نظیر کهریزک، شورآباد، سلطان آباد و اسلام شهر از مراکز جمعیتی عمده در زون فرونشست جنوب و جنوب غرب تهران می باشند.

چاه های آب استان تهران

بر اساس آمار رسمی تا سال ۱۳۹۱ حدود ۵۰ هزار حلقه چاه در استان تهران وجود دارد که از فیروزکوه در غرب استان تا اخترآباد در شرق و از چرمشهر تا فشم توزیع شده اند. در شکل بالا توزیع چاه های موجود نشان داده شده است که در برخی مناطق تراکم آنها بسیار زیاد است.

علاوه براین تعداد از چاه های موجود، چاه های غیر مجازی نیز وجود دارند که بدون پروانه حفر شده اند. تعداد دقیق آنها معلوم نمی باشد ولی با درصد عمده ای از چاه های مجاز را برابری می کند که بدلیل عدم وجود کنترل بدون رعایت دبی مجاز و کارشناسی شده، اقدام به استخراج آب زیرزمینی می کنند که بدلیل سرعت پمپ در برخی موارد موجب ماسه دهی چاه ها و تشکیل حفرات ریز و درشت در آبرفت می گردند که مهاجرت این حفرات به سطح زمین موجبات تشکیل فروچال را فراهم می سازد.

افت سطح آب

در بخش شمال غربى سطح ایستابى روند کاهشى دارد و به طور متوسط حدود ۲۰ متر افت نشان مى دهد. بیشینه افت در حوالى یافت آباد به میزان حدود ۴۲ متر مشاهده مى شود. به دلیل ویژگى آبرفت هاى ریز دانه، تغییرى هر چند ناچیز در میزان تغذیه یا تخلیه سفره، تفاوتى محسوس در ارتفاع سطح آب زیرزمینى ایجاد مى کند.

ماسه دهی چاه ها و فروریزش زمین

براساس مطالعات انجام یافته اثبات شده است که چاه های منطقه دارای ماسه دهی می باشند. مذاکرات انجام یافته با کارشناسان مرتبط تامین آب منطقه، نشان می دهد که منابع آب منطقه هر از چندی نیازمند شستشو می شوند که مبین ماسه دهی چاه های آب در منطقه می باشد. ماسه دهی چاه ها موجب ایجاد فضاهای خالی در بین لای های آبدار زمین شده که با افت سطح آب، فضاهای خالی با ریزش از سقف به سطح زمین مهاجرت می کنند و موجب ایجاد فروریزش های ناگهانی و خسارت بار می گردند.

قنات های تهران و فروریزش زمین

تعداد قنات های شهر تهران و حومه به بیش از ۱۳۰۰ رشته قنات برآورد می شود که دارای عمق بین ۲ تا ۱۳۰ متر می باشند. طول رشته قنات ها متغیر و گاه تا به بیش از ۲۰ کیلومتر نیز می رسد. در شهر تهران تعداد میله های مشخص شده تا کنون حدود ۵۱۰۰۰ عدد بوده که مسلما اعداد به بیش از اینها بالغ می گردد.

طول کلی رشته قنات های اصلی شناسائی شده ۶۴۰ کیلومتر و طول کلی رشته قنات ها احتمالی ۵۷۰ کیلومتر برآورد می شود. در شکل زیر نقشه قنات های شهر تهران که توسط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری تهران تهیه شده نشان داده می شود.

اهمیت قنات ها شهر تهران در فروریزش هایی است که در اثر دستکاری مسیر آن ها توسط احداث مترو، ساختمان های با گودبرداری عمیق و مواردی از این قبیل رخ می هد. در فروریزش های شهران، خیابان پیامبر، میدان قیام، خیابان مولوی، بیمارستان شهید اکبرآبادی این امر قابل مشاهده و مطالعه است.

موقعیت قنات های شهر تهران:

اثر فرونشست بر کشاورزی و دشت ها

اثر فرونشست در کشاورزی مهلک ترین و زیانبارترین است. در اثر افت سطح آب و فرونشست سطح زمین، خلل و فرج لایه هایی که قبلا آبدار بودند مسدود شده و بصورت فشرده در می آیند. این امر موجب می شود که در طی سال های آتی حتی با تزریق آب و چندین برابر شدن میزان نزولات جوی، آب در لایه های آبدار نفوذ نکند و بصورت رواناب در سطح زمین جاری می شود. به این پدیده اصطلاحا “مرگ آبخوان ها” می گوئیم که پدیده جبران ناپذیری است.

در خاک های مسئله دار، فرونشست زمین با ترک خوردن خاک های سطحی همراه می شود که نمونه هایی از آن در بسیاری از دشت های کشور قابل مشاهده است (مانند دشت ورامین).

نابودی سفره های آب زیرزمینی و فرونشست زمین در ایران

بر اساس آمارها بارش سالانه ۸ استان کشور کمتر از ۲۰۰ میلی متر بوده است و به اعتقاد محققان به دلیل تدوام خشکسالی و برداشت های بی رویه از سفره های زیر زمینی شاهد فرونشست زمین در مراکز جمعیتی چون تهران، اصفهان، مشهد و کرمان هستیم، ضمن آنکه این پدیده در مجاورت گسل های فعالی است که در چند ده سال اخیر فعالیتی نداشته اند.

ایران نیز به دلیل ادامه دار بودن خشکسالی، دخالت انسان در طبیعت و برداشت های بی رویه از پدیده فرونشست در امان نمانده است، به گونه ای که دشت “تهران” و “کرج”، منطقه “دریاچه ارومیه” و منطقه “مشهد” در طی حدود ۲۵ سال گذشته به ترتیب حدود ۳۰، ۷۵ و ۱۰۰ کیلومتر مکعب از حجم سفره های آب زیرزمینی خود را از دست داده اند.

هر سه منطقه یاد شده از نواحی لرزه خیز (و متاسفانه پرجمعیت ایران) هستند، ضمن آنکه در این نواحی “نبودهای لرزه ای” در بازه های زمانی چند ده تا چند صد ساله بر روی پهنه گسل های فعال منطقه وجود دارد.
در شرایط کنونی، ما به جای ۴۰ درصد، حدود ۸۳ درصد از منابع آب تجدیدپذیر را مصرف می کنیم. اگر میزان مصرف آب تجدیدپذیر را با قبول برخی ریسک ها به دلیل قرار گرفتن کشور در منطقه خشک و نیمه خشک بین ۵۰ تا ۵۵ درصد بپذیریم، اکنون دست کم ۲۸ درصد بیش از میزان معقول بر منابع آبی کشور بارگذاری می کنند. ۵۱۷ شهر بزرگ و کوچک کشور با بحران کمبود آب شرب مواجهند که دلایل آن کاهش نزولات جوی و برداشت بیش از حد منابع آب سطحی و زیرزمینی است.

کاهش چشمگیر بارندگی در ایران

ارزیابی میانگین بارش در سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۸۲ نشان می دهد میانگین بارش در ایران در طی این مدت حدود نیم میلی متر در سال کاهش یافته است. بر اساس گزارش سازمان هواشناسی کشور و بر اساس سنجش میزان بارش سالانه بین سال های ۱۳۳۰ تا ۱۳۹۰، فقط در سه استان “گیلان”، “چهار محال و بختیاری” و “مازندران” بارندگی سالیانه بالاتر از ۷۵۰ میلی متر در سال بوده است.

در عوض در ۸ استان “یزد،” “سمنان”، “قم”، “اصفهان”، “خراسان جنوبی”، “هرمزگان”، “کرمان” و “سیستان و بلوچستان” بارش سالیانه کمتر از ۲۰۰ میلیمتر در سال بوده و استان یزد با ۶۰ میلی متر در سال کمترین بارش سالیانه را تجربه کرده است.

نگاهی به آمار متوسط بارش در ایران نشان می دهد اگرچه بارندگی متوسط سالیانه در این مدت ۶۰ ساله تغییر قابل ملاحظه ای در ایران نکرده، ولی میانگین بارش به هر حال کم شده است. در عوض ارزیابی میانگین متوسط دمای روزانه در سال های بین ۱۳۳۰ تا ۱۳۹۰ نشان می دهد که حدود ۲.۵ تا ۳ درجه افزایش دما در این مدت برای بیشتر ایستگاه های هواشناسی ایران مشاهده می شود.

از جمله نمادهایی که نشان دهنده دخالت انسان در تغییرات اقلیمی است را می توان به مواردی چون “استفاده نامتعادل از منابع آب”، “آمایش غلط سرزمین ایران در سال های بعد از جنگ تحمیلی” و “مسأله خشکسالی” که تمرکز نامتناسب در مراکز استان ها و در کلانشهرها را موجب شده است، اشاره کرد. این موضوع را می توان به ویژه در تهران و کرج مشاهده کرد.

حفر چاه های مجاز (به تعدادی که بر هم زننده تعادل اکولوژیک مناطق مختلف کشور بوده است) و حفر عمیق غیر مجاز که معمولا تعدادشان فراتر از (گاه چند برابر) تعداد چاه های مجاز است، الگوی نامتناسب کشت در بسیار از نواحی که با کمبود آب مواجه هستند، انتقال های آب از حوزه هایی که منابع آب در آن ها موجود بوده به اجبار به کلانشهرها (در تعریفی که در ایران به کار می رود: شهرهای با جمعیت بیش از یک میلیون نفر) مانند تهران، تبریز و کرمان و احداث جاده های مطالعه نشده در مناطق ویژه از نظر زیست محیط مانند “جنگل ابر” و “دریاچه ارومیه”، نمونه هایی از این توسعه ناپایدار و در جهت تغییرات اقلیمی در ایران هستند.

ارتباط سفره های آب زیر زمینی و زمین لرزه

مطالعات زمین شناسان نشان می دهد که الزاما بودن یا نبودن آب های زیر زمینی به لرزه خیز شدن یا بی لرزه شدن گسل ها و همچنین شکل گیری گسل ها ربط مستقیمی ندارد، ولی مسأله آن است که همین مطالعات نشان می دهد تخلیه سفره های آب زیرزمینی می تواند به تسریع در رخداد یک زلزله مهم بعدی بینجامد. در واقع این بار برداری از لایه های آب دار سطحی می تواند به تغییر در ریتم رخداد زلزله های اصلی منجر شود.

راه حل مهار پدیده فرونشست

به عنوان راهکار دراز مدت بر مبنای تجربه سایر کشورها چاره ای جز اصلاح روش های مدیریت منابع آب وجود ندارد و تا زمان باقی است باید به سوی آن حرکت کرد. اما تا آن هنگام و بعنوان راهکار فوری و اضطراری دست کم می توان به جلوگیری از ادامه فعالیت استفاده کنندگان غیرمجاز و چاه های حفر شده به این طریق مبادرت ورزید.

در غیراینصورت و با روند موجود ضمن از دست دادن بخش عظیمی از منابع آب برای همیشه، پدیده هایی نظیر فروچاله ها و فرونشست های ناحیه ای با ابعاد نامعلوم و با آسیب های جبران ناپذیر، باز هم بوقوع خواهد پیوست.

جهت مهار این پدیده می توان به موارد ذیل نیز اشاره نمود:

• در مصرف آب بویژه در بخش کشاورزی باید بشدت صرفه جوئی کنیم
• وزارت نیرو در ظرف یکسال باید در میزان پروانه بهره برداری چاه های آب مجاز بازنگری کند
• وزارت نیرو در ظرف یکسال باید بشدت با چاه های غیرمجاز حفر شده مقابله کند
• وزارت جهاد کشاورزی در ظرف یکسال باید در کاشت نوع محصولات و باغات و بویژه محصولات با مصرف بالای آب دخالت جدی کند
• وزارت کشاورزی در ظرف یکسال باید در مورد بسط شیوه های نوین آبیاری اقدام بسیار جدی بعمل آورد
• سازمان محیط زیست بعنوان حافظ محیط زیسط کشور در این زمینه مسئولیت بسیار سنگینی دارد و این در حالی است که در این زمینه فعالیت مشهودی نمی کند.

همان طور که صاحب نظران و کارشناسان «برداشت بی رویه از سفره های آبی و متعادل نبودن میزان آب ورودی و خروجی مخازن» را علت اصلی پدیده مخرب فرونشست بیان می کنند تنها راه مهار این پدیده هم کنترل برداشت ها و نجات سفره های زیرزمینی است.

تراز منفی آبخوان های کشور که میزان آن از منفی ۶ میلیارد متر مکعب در سال هم گذر کرده به معنای آن است که سالانه دست کم ۶ میلیارد متر مکعب آب بیش از چیزی که در خاک فرو می رود برداشت می شود.
افت سطح آب کشور در ۳۰ سال (از ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۱) ۱۵ متر معادل نیم متر در هر سال بوده است و از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱ این وضع به مراتب بدتر شده و در ۸۰ دشت کشور میزان افت سالانه سطح آب ۲ متر و در نیمی از دشت های کشور هم به یک متر در سال رسیده است که این شرایط بسیار نگران کننده است.

منبع: آبتک